जागतिक लोकसंख्या आह्वाने आणि संधी

११ जुलै २०२४ या जागतिक लोकसंख्या दिनाच्या निमित्ताने विशेष लेख.

११ जुलै हा ‘जागतिक लोकसंख्या दिन’. जागतिक लोकसंख्येच्या वाढत्या दरामुळे पुढे आलेली आह्वाने आणि सोबतच मिळालेल्या संधींचे स्मरण म्हणून हा दिवस साजरा केला जातो. संयुक्त राष्ट्रांनी १९८९ पासून हा दिवस साजरा करायला सुरुवात केली. या दिवसाचे उद्दिष्ट लोकसंख्येच्या समस्यांबद्दल आणि शाश्वत विकास, आरोग्य आणि पर्यावरणाच्या परस्परसंबंधांबद्दल जागरूकता वाढवणे हा आहे. या वर्षीची थीम (विषय), ‘तरुणांमध्ये गुंतवणूक करणे’ अशी आहे. ह्या विषयातून आपले भविष्य घडवण्यात तरुणांची महत्त्वाची भूमिका आणि त्यांना शिक्षण, रोजगाराच्या संधी आणि आरोग्यसेवा उपलब्ध करून देण्याची गरज अधोरेखित होते. 

दरवर्षी ११ जुलै रोजी जागतिक लोकसंख्या दिन साजरा करण्यासाठी संपूर्ण जग एकत्र येते. मानवी इतिहासातील एक महत्त्वाचा टप्पा म्हणून चिह्नांकित केल्या गेलेल्या ह्या दिवासाची मूळे १९८७ मध्ये साजरा करण्यात आलेल्या ‘डे ऑफ फाइव्ह बिलियन’मध्ये सापडतात.

आज संपूर्ण जगाची लोकसंख्या आठ अब्जांपर्यंत पोहोचली आहे. जागतिक लोकसंख्या दिनानिमित्ताने विविध गंभीर पैलूंवर लक्ष केंद्रित करून जागरूकता निर्माण करणे आवश्यक आहे. 

कुटुंबनियोजन: कुटुंबाच्या एकूण सदस्यसंख्येसंबंधी निर्णय घेण्यापूर्वी व्यक्तीला योग्य माहिती, ज्ञान आणि संसाधने ह्यांनी सुसज्ज करणे हा लोकसंख्या नियंत्रणाचा आधारस्तंभ आहे. ‘जागतिक लोकसंख्या दिन’ हा कुटुंबनियोजनासाठीची साधने आणि शिक्षणाचे महत्त्व यावर भर देतो. व्यक्तींना, विशेषत: महिलांना, पुनरुत्पादक आरोग्याविषयी निर्णय घेण्यास सक्षम बनवले तर, छोटी आणि निरोगी कुटुंबे, तसचे सुधारीत आर्थिक परिस्थिती निर्माण होऊ शकते. 

लैंगिक समानताः स्त्रियांचे त्यांच्या पुनरुत्पादक आरोग्यावर आणि शारीरिक स्वायत्ततेवर नियंत्रण असते तेव्हा लोकसंख्यावाढीचा दर कमी होतो. म्हणूनच ‘जागतिक लोकसंख्या दिना’च्या निमित्ताने लैंगिक समानतेवर अधिक भर दिला जातो. सक्षम महिला आणि लोकसंख्यावाढीच्या दरातील घट यातील स्पष्ट दुवा तो दर्शवितो. लैंगिक समानता हे लोकसंख्येच्या समस्यांचे निराकरण करण्याचे ध्येय आणि एक साधन आहे. महिला आणि मुलींना शिक्षित आणि सक्षम बनवण्यामुळे कमी जन्मदर आणि चांगले आरोग्य हे दोन्ही साधले जाते. 

आरोग्य आणि मानवी हक्कः दर्जेदार आरोग्यसेवा, विशेषतः माता आरोग्यसेवा महत्त्वाची आहे. जागतिक लोकसंख्या दिन पुनरुत्पादक आरोग्य आणि सर्वांसाठी निरोगी जीवन सुनिश्चित करण्यासाठीच्या हक्कांचे समर्थन करतो. 

जागरुकता : हा दिवस लोकसंख्येच्या समस्यांबद्दल चर्चा आणि शैक्षणिक उपक्रमांसाठी आणि गरिबी व विकास यांचा परस्परसंबंधांसाठी उत्प्रेरक आहे. 

बदलासाठी मध्यस्थी:  लोकसंख्येची समस्या प्रभावीपणे हाताळणारी धोरणे आणि कार्यक्रम तयार करण्यासाठी धोरणकर्ते, स्वयंसेवी संस्था आणि व्यक्तींना एकत्र काम करण्याचे आवाहन केले आहे.

विविधता: वाढत्या लोकसंख्येसह, सांस्कृतिक समृद्धता ओळखणे महत्त्वाचे आहे. जागतिक लोकसंख्या दिन सर्वसमावेशकतेला प्रोत्साहन देतो आणि जागतिक वैविध्याचा विचार करणाऱ्या उपाययोजनांवर भर देतो.

जागतिक लोकसंख्या दिन हे एक आह्वान आहे. हा दिवस आपल्या वाढत्या लोकसंख्येच्या गुंतागुंतींचा स्वीकार आणि स्मरण करून देणारा आहे. एकत्रितपणे काम करून आपण असे भविष्य घडवू शकतो जेथे ह्या पृथ्वीतलावर निरोगी लोक राहतील. या दिवसाचा उपयोग आपण सकारात्मक संभाषणांसाठी, बदलाचा पुरस्कार करण्यासाठी आणि आपल्या आठ अब्ज सशक्त मानवी कुटुंबातील अविश्वसनीय वैविध्य साजरे करण्यासाठी करूया. 

जागतिक लोकसंख्या – एक दृष्टिक्षेप 

२०२४ पर्यंत जगाची लोकसंख्या आठ अब्जाहून अधिक असल्याचा अंदाज आहे. हा आकडा अनेक शक्यता आणि सोबतच अनेक आह्वाने घेऊन येतो. लोकसंख्येचे वितरण असमान आहे. काही प्रदेशांमध्ये झपाट्याने वाढ होते आहे तर काहींमध्ये घट होत आहे. उदाहरणार्थ, २०५० पर्यंत आफ्रिकेतील लोकसंख्येमध्ये लक्षणीय वाढ होण्याचा अंदाज आहे, जे २०५० पर्यंत जागतिक लोकसंख्येच्या वाढीपैकी निम्म्याचे योगदान देईल. याउलट, युरोप आणि पूर्व आशियाचे अनेक भाग वृद्ध लोकसंख्येशी झुंजत आहेत, जेथे कर्मचारीसंख्या कमी होते आहे. 

लोकसंख्यावाढीची आह्वाने 

संसाधन व्यवस्थापनः काही प्रदेशांमध्ये जलद लोकसंख्या वाढीमुळे पाणी, अन्न आणि ऊर्जेसह नैसर्गिक संसाधनांवर प्रचंड दबाव पडतो आहे. संसाधनांचे वाटप, पर्यावरणीय शाश्वतता आणि एकूणच कल्याणासाठी आह्वाने निर्माण झाली आहेत. पर्यावरणाचा ऱ्हास न वाढवता वाढत्या लोकसंख्येच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी शाश्वत संसाधन व्यवस्थापनाची खात्री करणे महत्त्वाचे ठरते. जागतिक लोकसंख्या दिन हे यासाठी एक व्यासपीठ म्हणून काम करते. 

आरोग्यसेवा: लोकसंख्येचा वाढता दर आरोग्यसेवाप्रणालींवर लक्षणीय परिणाम करतो. उच्च लोकसंख्येच्या घनतेमुळे आरोग्यसेवेतील पायाभूत सुविधांवर ताण येऊ शकतो. यामुळे पुरेशी वैद्यकीय सेवा पुरवणे, रोगांचा प्रसार नियंत्रित करणे आणि माता व बालकांचे आरोग्य सुनिश्चित करणे यात अडचणी निर्माण होऊ शकतात. 

शिक्षण: तरुण लोकांच्या वाढत्या संख्येला हाताळायला आपली शिक्षणव्यवस्था अधिक सक्षम व्हायला हवी आहे. वैयक्तिक विकास आणि आर्थिक वाढीसाठी दर्जेदार शिक्षण आवश्यक असते आणि ते प्रदान करण्यात अयशस्वी झाल्यास गरिबी आणि असमानतेचे चक्र कायम राहू शकते. 

रोजगार: अनेक विकसनशील देशांमध्ये तरुणांची बेरोजगारी ही एक महत्त्वाची समस्या आहे. तरुणांची लोकसंख्या जसजशी वाढत जाते, तसतसे लोकसंख्याशास्त्रीय लाभांशांचा उपयोग करून घेण्यासाठी आणि सामाजिक अशांतता रोखण्यासाठी रोजगाराच्या संधी निर्माण करणे महत्त्वाचे ठरते. 

लोकसंख्याशास्त्रीय लाभांश: तरुणांची वाढती लोकसंख्या आर्थिक वाढीच्या संधी उपलब्ध करून देते. याला ‘डेमोग्राफिक डिव्हिडंड’ असे संबोधले जाते. शिक्षण आणि रोजगारनिर्मितीमधील योग्य गुंतवणुकीमुळे नवनिर्मिती आणि आर्थिक विकासाला हे तरुण अधिक चालना देऊ शकतात. 

शाश्वत विकास: शाश्वत व्यवस्थापन केल्यास लोकसंख्यावाढ आर्थिक विकासाला चालना देऊ शकते. हरित तंत्रज्ञान, नूतनीकरणक्षम ऊर्जा आणि शाश्वत शेतीमधील गुंतवणूक हेच दर्शविते की लोकसंख्यावाढ ही पर्यावरणावर अनुचित काही परिणाम करण्याऐवजी पर्यावरणविकासात योगदान देऊ शकते. 

शाश्वत विकासाची उद्दिष्टे साध्य करणे हे लोकसंख्यावाढीचे व्यवस्थापन करण्याशी निगडीत आहे. पर्यावरणाच्या खर्चावर आर्थिक वाढ होणार नाही याची खात्री करण्यासाठी नाविन्यपूर्ण उपाय आणि आंतरराष्ट्रीय सहकार्य आवश्यक आहे.

सांस्कृतिक देवाणघेवाण आणि नवोपक्रम: वैविध्यपूर्ण अशा वाढत्या लोकसंख्येमुळे सांस्कृतिक देवाणघेवाण शक्य होते तसेच नवनवीन कल्पनांना अवकाश मिळतो. स्थलांतर आणि शहरीकरण यांमुळे वेगवेगळ्या पार्श्वभूमीतील लोक एकत्र येतात. यामुळे सर्जनशीलतेला आणि नवीन कल्पनांना प्रोत्साहन मिळते. तसेच सामाजिक आणि आर्थिक प्रगती साध्य होऊ शकते. 

तरुणांमध्ये गुंतवणूक करून पुढे जाण्याचा मार्ग: ‘तरुणांमध्ये गुंतवणूकी’ची थीम (विषय) तरुण पिढीला सक्षम बनवण्याची गरज अधोरेखित करते. हे साध्य करण्यासाठी येथे काही धोरणे खालीलप्रमाणे: 

दर्जेदार शिक्षण: भविष्यातील नोकरीच्या बाजारपेठेसाठी तयार करण्यासाठी STEM (विज्ञान, तंत्रज्ञान, अभियांत्रिकी आणि गणित) आणि डिजिटल कौशल्यांवर भर देऊन, सर्व मुलांसाठी आणि तरुणांसाठी दर्जेदार शिक्षण सुनिश्चित करावे. 

आरोग्यविषयक सेवांची उपलब्धता: लैंगिक आणि प्रजनन आरोग्यशिक्षण आणि आरोग्यसेवांसह सर्वसमावेशक सेवा प्रदान करण्यासाठी, माता आणि बालमृत्यू कमी करण्यासाठी आणि एकंदर कल्याणासाठी आरोग्यसेवाप्रणालींमध्ये सुधारणा कराव्या. 

आर्थिक संधी: उद्योजकता, व्यावसायिक प्रशिक्षण आणि आर्थिक वैविध्याला समर्थन देणाऱ्या धोरणांद्वारे नोकरीच्या संधी निर्माण कराव्या. 

तरुणांचा सहभाग: सर्व स्तरांवरील निर्णयप्रक्रियेत तरुणांच्या सहभागाला प्रोत्साहन द्यावे. त्यांच्या भविष्यावर परिणाम करणारी धोरणे तयार करण्यात तरुणांचा आवाज असेल याची खात्री करावी. जागतिक लोकसंख्येचा महत्त्वाचा भाग तरुण असल्याने, धोरणनिर्मिती आणि अंमलबजावणीमध्ये त्यांचा सहभाग महत्त्वाचा आहे. शिक्षण, रोजगार आणि राजकारण ही प्रमुख क्षेत्रे आहेत जिथे तरुणांचा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पडू शकतो. 

निष्कर्ष: 

जागतिक लोकसंख्या दिन हा जागतिक लोकसंख्येच्या प्रवाहाशी (ट्रेंडशी) संबंधित बहुआयामी समस्यांवर चर्चा करण्यासाठी आणि त्यांचे निराकरण करण्यासाठीचे एक महत्त्वपूर्ण व्यासपीठ आहे. ‘तरुणांमध्ये गुंतवणूक’ यावर लक्ष केंद्रित करून, भविष्यात तरुण लोकांच्या मध्यवर्ती भूमिकेचा इथे स्वीकार आहे. शिक्षण, आरोग्यसेवा आणि आर्थिक संधींमध्ये धोरणात्मक गुंतवणुकीसह, शाश्वत विकास आणि सर्वांसाठी समृद्ध भविष्य सुनिश्चित करून, जगातील तरुणांच्या क्षमतेचा उपयोग होऊ शकेल याची खात्री करून घेता येते.  

लोकसंख्येशी संबंधित समस्यांचे निराकरण करण्यात सरकार, शासकीय आणि निमशासकीय तसेच खाजगी संस्था व धर्मादाय ट्रस्ट (एनजीओ) आणि आंतरराष्ट्रीय संस्था महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. शाश्वत शेती, नूतनीकरणक्षम ऊर्जा आणि संसाधनांचा कार्यक्षम वापर यांना प्रोत्साहन देणारी धोरणे आवश्यक आहेत. याव्यतिरिक्त, लोकसंख्या वाढीचे व्यवस्थापन करण्यासाठी, विशेषतः मुलींसाठी शिक्षणाचा दर्जा सुधारणे आणि आरोग्यसेवांमध्ये प्रवेश वाढवणे हे कार्यक्रम महत्त्वाचे आहेत. 

बांगलादेश आणि थायलंडसारख्या देशांनी सर्वसमावेशक कुटुंबनियोजन कार्यक्रमांद्वारे जन्मदर कमी करण्यासाठी लक्षणीय प्रगती केली आहे. दरम्यान, जपान आणि जर्मनीसारख्या राष्ट्रांना वृद्ध लोकसंख्येशी संबंधित आह्वानांचा सामना करावा लागतो आहे. उच्च जन्मदर आणि स्थलांतरितांमधील सांस्कृतिक देवाणघेवाणील प्रोत्साहन देण्यासाठीची धोरणे ते राबवीत आहेत. 

जागतिक लोकसंख्या दिन ही चिंतन आणि कृती करण्याची वेळ आहे. वाढत्या जागतिक लोकसंख्येच्या गुंतागुंतीकडे गांभीर्याने लक्ष केंद्रीत करत असताना, शाश्वत विकास, लैंगिक समानता आणि तरुण लोकांच्या सक्षमीकरणावर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे. या समस्यांना एकत्रितपणे आणि सक्रियपणे संबोधित करून, असे भविष्य घडवू शकतो जेथे सर्व व्यक्तींना संतुलित आणि शाश्वत जगात भरभराटीची संधी असेल. 

हा दिवस केवळ आकड्यांची आठवण करून देणारा नाही तर मानवतेच्या भल्यासाठीच कृती करण्याची हाक आहे. भावी पिढ्यांसाठी एक व्यवहार्य आणि निरोगी वातावरणाची खात्री करून जागतिक स्तरावर विचार करण्यास आणि स्थानिक पातळीवर कार्य करण्यास तो आपल्याला उद्युक्त करतो. 

कवितासागर फिचर्स, पोस्ट बॉक्स ६९, नांदणी नाक्याजवळ, बायपास रोड,
जयसिंगपूर – 416101, जिल्हा – कोल्हापूर
9975873569, 8484986064, 02322 225500
sunildadapatil@gmail.com