अविनाश पाटील ह्यांच्या भाषणाचे समालोचन

अभिप्राय 9

• ‘भारतीय विवेकवाद’ ही सबगोलंकारी आणि भोंगळ कल्पना आहे. चार्वाक तत्त्वज्ञानाच्या विपरीत आहे. मानवतेची मुल्येच वैश्विक असल्याने त्यांची देशानुरूप विभागणी होऊ शकत नाही.

  प्रत्युत्तर

• हा लेख टोकाची भूमिका घेत आहे असं मला वाटत. एखादा नास्तिक माणूस दुराभिमान न बाळगता आणि आपली नास्तिकता न लपवता आपल्या सांस्कृतिक ओळखी विषयी ममत्व बाळगू शकतो. ह्या ममत्वाला लगेच धर्मांधता, fascism वगैरे लेबलं लावणं ठीक वाटत नाही.. श्री काळे ही लेबलं लावत नसतील पण ते त्याच वाटेनं जात आहेत.

  काळे विचारतात की तुम्ही कधीतरी एखाद्या नास्तिक/निधर्मी अतिरेक्याचे नाव ऐकले आहे का? त्यांनी 1925 ते 1945 या दोन दशकातल्या तेव्हाच्या कम्युनिस्ट सोवियेत रशियाच्या सामाजिक बदलांची आणि चळवळींची माहिती करून घ्यावी.

  काळे पुढं म्हणतात, “एखादी व्यक्ती भारतीय विचारधारेप्रमाणे गणित करू शकत नाही तसेच ‘भारतीय कुलाचाराप्रमाणे विवेकवाद’ अशी काही गोष्ट असू शकत नाही”. का नाही? निरुपद्रवी कुलाचार (संध्याकाळी शुभंकरोती म्हणणे) आणि शिष्टाचार (नमस्ते, राम राम वगैरे) हा सांस्कृतिक ओळखीचा किंवा सवयीचा भाग असला तरी हे पाळून विवेकवाद आणि नास्तिक्य का राखता येऊ नये?

  आणि हो, गणित आणि विचारधारा किंवा संस्कृती यांचा अजिबात संबंध नाही हे म्हणणे न पटणारे. शून्याधारित दशस्थानांकाची पद्धत एखाद्या संस्कृतीत विकसित होईल तर दुसरीकडे दुसरी पद्धत. एखाद्या विचारधारेत विश्वसंच (universal set) असू शकत नाही तर दुसऱ्या संच प्रारुपात तो गृहितक म्हणून स्वीकारला जातो. गणितातील सांत (finitist, realist), अनंत (infinitary, platonic) आणि औपचारिक (formalist) या विचारधारा पायाभूत गणितातील तत्वज्ञांना माहीत असतात. त्यानुसार पायाभूत गणितातील (तर्क, संच थियरी वगैरे) प्रारुपे किंवा आकृतीबंध विकसित होतात.

  नास्तिकता आणि मूल्याधिष्ठित मानवतावाद स्वागतार्ह पण मूल्याधिष्ठित मानवतावाद केवळ नास्तिकच मानतात हे म्हणणे पटणारे नाही. तसं असेल तर गांधीजींच्या व्यक्तिमत्वाचा अर्थ लागू शकत नाही.

  विवेकवाद आणि नास्तिक्य हे एकच आहेत किंवा एकाच नाण्याच्या त्या दोन बाजू आहेत हे प्रत्येक वेळी खरं असेलच असंही नाही. नरेंद्र दाभोळकरांच्या हे शेवटी लक्षांत आले असावे. म्हणूनच ते आम्हाला संतांचा देव – “जे का रंजले गांजले त्यांसी म्हणे जो आपुले” असे देवत्व – मान्य आहे असे म्हणून गेले.

  प्रत्युत्तर

• श्री पडळकर यांच्या टिप्पणी चे स्वागत आहे. परंतु काही स्पष्टीकरण आवश्यक आहेत. आम्ही नास्तिक लोक धर्मांच्या अधीन विकसित झालेल्या समृद्ध संस्कृती, कला आणि संगीताचे कौतुकच करतो. याच अंकात इतर ठिकाणी आम्ही लिहिले आहे की नास्तिक लोक कुठलाही कलेचा नमुना तो केवळ धर्मावर आधारलेला आहे म्हणून नाकारणार नाहीत. पुढे, आज आपण ज्याला आतंकवाद म्हणतो त्याला १९२५ ते १९४५ या काळात रशियातील हिंसक राजकारणाचा संदर्भ नाही. दुसर्‍या जागतिक युद्धानंतर संयुक्त राष्ट्र संघ स्थापन झाले, एक नवीन विश्व व्यवस्थेची स्थापना झाली, त्या व्यवस्थेत आपण जगत आहोत आणि धार्मिक आतंकवादला बळी पडत आहोत. तसेच, नास्तिक, तार्किक लोकांना “राम राम” (ज्याने राज्यासाठी पत्नीस सोडले, शांबूक चा विनाकारण वध केला) किंवा “शुभं करोति” (“माझा नमस्कार सर्व देवांपाशी”) कधीच जमणार नाही. एवढे मात्र खरे की जीवन शुद्ध विज्ञान आणि गणित असू शकत नाही. ते तर्क आणि भावना यांचे मिश्रण आहे. माझे सह-सदस्य श्री अजित गाउनेकर जीवनाला “विवेक आणि भावना” या जोडप्याची संज्ञा देतात.

  प्रत्युत्तर

  • १. “आम्ही नास्तिक लोक धर्मांच्या अधीन विकसित झालेल्या समृद्ध संस्कृती, कला आणि संगीताचे कौतुकच करतो” हे लेखकाचे मत स्वागतार्ह!

    २. सोव्हियत रशियातील League of Militant Atheism (१९२५ -४७) यांतील अनेक पाद्रींची हत्या.. तसेच फ्रेंच राज्यक्रांती तील हिंसक जेकोबिन चळवळ ही अतिरेकी नास्तिक्याची किंवा तत्सम प्रवृत्तींची काही उदाहरणे. स्वतः हिटलर नास्तिक होता की आस्तिक या विषयी मत-मतांतरे आहेत. इतरत्र येथील एका लेखात जगात सध्या १८% नास्तिक आहेत किंवा असावेत असं वाचल्याच आठवत. हे सगळे दूधके धूले आहेत असं समजणं बाळबोध पणाचं ठरेल! राग, लोभ, प्रेम, स्वार्थ, अहंकार, दंभ वगैरे मानवी भावना आहेत त्या नास्तिकांमधे असल्यास आश्चर्य वाटू नये.

    ३. आपल्याला शबरीचा राम पाहिजे, निषादाचा राम पाहिजे की प्रक्षिप्त उत्तर रामायणातील शंबुकाचा वध करणारा राम हे ज्याचं त्यानं ठरवायचं. शंबुकाला मारणारा राम नको हे ठीक.. तो मूळ वाल्मिकी रामायणातील राम नव्हेच! त्यासाठी कुणाला “राम राम” अभिवादन नाकारायच असेल किंवा संपूर्ण रामायणच नाकारायच असेल तर ते त्याच स्वातंत्र्य. आम्हाला (म्हणजे माझ्या सारख्या नास्तिकांना) “राम राम” किंवा “शुभंकरोती” च वावडं नाही. शुभंकरोती ही दिव्याची प्रार्थना.. सर्व देवांची प्रार्थना नव्हे!

    ४. विवेकवाद आणि संस्कृती यांची संपूर्ण फारकत अशक्य. म्हणूनच विवेकवादाचा सांस्कृतिक विकास होऊ शकतो. प्राचीन आणि मध्ययुगीन भारतीय उपखंडातील गणित, खगोलशास्त्र आणि तत्वज्ञान, विशेषतः प्रमाण शास्त्र (epistemology) ही त्याची काही उदाहरणे. लीलावती ग्रंथातील गणित शिकवण्याची काव्यमय पद्धत ही खास भारतीय. गणित आणि तत्वज्ञान यांचा पश्चिम युरोपातील विकास हा तेथील बुद्धिनिष्ठ संस्कृतीचा भाग असतो.

    प्रत्युत्तर

• या अभिप्रायातील आणी मूळ समालोचनेतील विचार माझे व्यक्तिगत विचार आहेत.

  प्रत्युत्तर

• It is typical of any blind faith: On the one hand, to split and sanitize Ram by disowning Shambook and embracing Shabaree, on the other hand to juxtapose us, the poor atheists from Pune, with militant atheists of 18th-century France and 1925 Russia – why, even Hitler! Who will ‘nirmool’ the blind faith from those who pledge to ‘nirmool andhashraddha’ is my moot question.

  Mr. Padalkar’s silence on Seeta is conspicuous. Let me help him: Ram did not dump Sita for kingdom. He ‘sacrificed his family life’ to serve the nation, right? We have a glaring example of a Sita’s Ram, and several examples of Shabree’s Rams who visit and pose for the camera eating her humble food before elections. It does not help though. Because, the Shabaree of our dreams is not poor (India’s income gap MUST fall) and our Nishaads must row in clean rivers not polluted by religious offerings.

  More seriously and without condoning violence let us note that the atheism of the French revolution and ancient Russia was a reactionary, anti-church atheism to snatch political power from a cruel all-powerful church. Many of them took to extreme violence. Such atheism is no different from theism, because it carries the hallmarks of theism: blind faith in leaders (Rams) and hate in the heart. The atheism born out of knowledge and reason, particularly scientific understanding (as in modern, post-WW era) is passionate: it rejects religions; not the religious, who are simple, gullible folks.

  So gullible that they cannot absorb a simple lesson from their own child’s 8th standard reading: “In India, government spaces like law courts, police stations, government schools and offices are not supposed to display any one religion” (CBSE textbook: Social and Political Life-III, Chapter 2, Page 21). Seen any office in Maharashtra without religious imagery? Even annual rituals? If no, care to join us in this primary-school public tuition? We can adjust it to our risk-taking capacity.

  Lastly, there is no gainsaying that there could be a hundred approaches to science and mathematics. But rightly or wrongly we are stuck with the western one: what we know as mathematics from our school books and the Newtonian approach to physics. After all, Vaimānika Śāstra never produced an airplane for our religious leaders to fly.

  प्रत्युत्तर

• श्री काळे म्हणतात: “It is typical of any blind faith: On the one hand, to split and sanitize Ram by disowning Shambook and embracing Shabaree … ”

  रामायणातील शंबूक कथा नाकारणे हा सामाजिक उत्क्रांतीचा किंवा समाज सुधारणेचा भाग म्हणून पहाता येईल. ही अंधश्रद्धा खचित नव्हे! अंध-श्रद्धाळू किंवा अंधभक्त ही कथा नाकारणार नाहीत तर तिचे समर्थन करतील.

  बाकीच्या ठिकाणी काळे यांच्या वरील उत्तराला विरोध असायचे काही कारण नाही. मुद्दा हा की प्रहार करण्यापेक्षा प्रबोधन हे जास्त उपयुक्त. आजचा सुधारक याच साठी सुरू केला गेला असावा असं मला वाटतं.

  प्रत्युत्तर

• Yes, Mr. Padalkar, A.C.S. is certainly a platform to debate progressive ideas, not to attack anyone.

  In our discussion, other side of the coin is, in general, I do not recommend passing organized atheism as rationalism. Atheism can only be a personal position—like being vegan, or gay.

  LGBTs may huddle together for safety (laws are sketchy), but in atheism is no crime in India. It is not dangerous to be an atheist. It is also not a license to denigrate theists. At best an atheist organization can provide a platform for free, rational conversation.

  Given generations of conditioning organized atheism is prone developing features of an organized religion with atheist leaders replacing spiritual leaders. The followers remaining the same: ‘sheep (citing from Christianity) blessed to be led into green pastures and to lie near refreshing water’ and equally mean toward fellow humans. Such organizations cannot bring about any social change.

  No doubt opposing blind faith on the scientific grounds is brave rationalism (Note the dangers of the word “blind”). Still, we can talk about them only as organizations against blind faith. A specific agenda. Like ANiS. There can be no ‘organized rationalism’ just like there cannot be ‘organized big-bang theory’.

  Atheist rationalism can be discerned from irrationality by conduct. As organization do our atheists embrace democratic principles? Are they tolerant to dissent? Do they follow ‘due process’ in resolving differences? Do they fight local corruption? What they do against the heaps of garbage in the Maharashtrian streets? Unclean rivers?

  Will they unite for asking public offices, Courts, to remove temples from their premises (under the Constitutional doctrine of state-religion separation)? Or, at least, will they be vocal in support of politically subdued 2017 GR of Fadnavis Government directing all government institutions to keep religion out of their premises? (Under my RTI that GR is still valid. Press wrongly teported it as withdrawn.)

  Rationalism is about living rationalism, not speaking about it. If atheist organizations draw a blank on all the rational issues facing Mahararashtra, then it’s all about speeches, high tea and misguided politics. Not rationalism.

  प्रत्युत्तर

• 👍

  प्रत्युत्तर