मी होलोग्रामसदृश प्रतिमा असेन का?

आपल्या अवतीभोवती असलेल्या वस्तूंकडे नजर टाकल्यास समोरची भिंत, बसलेली खुर्ची, बाहेरचे झाड, तुम्ही स्वत: हे सर्व खरेखुरे असून त्या अस्तित्वात आहेत याबद्दल तुमच्या मनात अजिबात शंका असणार नाही. परंतु जगातील या गोष्टी, तुम्ही आम्ही सर्व, व हे जग एखाद्या होलोग्राम आकृतीप्रमाणे त्रिमितीतील प्रतिमा तर नाहीत ना? काही तरी विचित्र विधान असे वाटत असले तरी जगन्मिथ्या, हे जग मायावी आहे. असे आपले भारतीय तत्त्वज्ञ फार पूर्वीपासून सांगत आले आहेत, हे आपण विसरू शकत नाही. आपल्या सर्वसामान्य समजुतीलाच धक्का देणारे व आपल्या अस्तित्वाच्या मुळावरच घाव घालणारे हे विधान असेल, यात शंका नाही.
भारतीय तत्त्वज्ञानाला काही काळ बाजूला ठेवले तरी 70च्या सुमारास स्टीफन हॉकिंग यांनी केलेल्या संशोधनातूनसुद्धा आपल्या अस्तित्वाविषयी संशय घेण्यास नक्कीच वाव आहे. त्यांच्या संशोधनानसार कष्ण विवरातन वस्तमानाचे हळहळ विकीरण होऊ लागते. व हे विकीरण माहितीविरहित असते. जेव्हा ताऱ्याचे कष्णविवरात रूपांतरण होते तेव्हा त्यातील माहितीचे काय होते हा प्रश्न वैज्ञानिकांना त्या काळी सतावत होता. वैज्ञानिकांच्या मते माहिती कधीच नष्ट होऊ शकत नाही.
नंतरच्या संशोधनात कृष्णविवरातील माहितीचा आशय कृष्णविवरात नष्ट पावलेल्या वस्तूच्या पृष्ठभागावर साचलेला असतो, हे लक्षात आले. तंतुसिद्धान्ताच्या (string theory) वैज्ञानिकांनी ही माहिती द्विमितीत कशी सामावते याचे स्पष्टीकरण दिले. व या माहितीसंग्रहाच्या मर्यादेवर भर दिला.
जरी येथे हा प्रश्न सुटल्यासारखा वाटत असला तरी काही शास्त्रज्ञांनी यात आणखी भर घातली. ताऱ्यांमधील त्रिमितीत असलेल्या वस्तूंच्या पृष्ठभागावरील माहिती द्विमितीत खरोखरच रूपांतरित होत असल्यास हेच तत्त्व आपण संपूर्ण विश्वालाच लागू का करू नये? यावर शास्त्रज्ञ भर देऊ लागले. या विश्वाची लांबी सुमारे 4200 कोटी प्रकाशवर्षे आहे. महास्फोटानंतरच्या या कालावधीतील सुरुवातीचे प्रकाशकिरण अजूनही विश्वाच्या क्षितिजापर्यंत पोचले नसतील. त्यामुळे द्विमितीतील पृष्ठभाग त्रिमितीतील विश्वाचे संकेतीकरण (encoding) करत असतील. आपल्या क्रेडिट कार्डवरील होलोग्रामप्रमाणे संपूर्ण विश्वभर ही संकेतीकरणाची प्रक्रिया कार्यरत असावी, असे अंदाज वैज्ञानिक करू लागले.
हे अंदाज व त्यासंबंधीचे वैचारिक प्रयोग विचित्र वाटत असले तरी क्रेडिट कार्डवरील होलोग्रामप्रमाणे विश्व असण्याची शक्यता आपण नाकारू शकत नाही. भौतिकीतील सैद्धांतिक शास्त्रज्ञांना काळ-अवकाश हे सुद्धा संगणकांच्या स्क्रीनवर आकृतीप्रमाणे आहेत, असे वाटते. द्विमितीत असलेला पृष्ठभाग त्रिमितीतील वस्तूंची माहिती संगृहीत करून सांकेतिक लिपीत पूर्णपणे साठवू शकत नाही म्हणून तिचा आकार थोडासा मोठा करून होलोग्राममध्ये वापरले जात असावे. होलोग्राफिक विश्व हे दुसरे तिसरे काही नसून त्रिमितीतील चित्रपटाप्रमाणे असेल. वरवरून बघितल्यास स्क्रीनवरील वस्तू गुळगुळीत, सपाट व लांबी-रुंदी-खोली असलेल्या त्रिमितीत आहेत असे वाटतात. परंतु स्क्रीनजवळ जाऊन बघितल्यास तेथे फक्त द्विमितीतील हजारो बिंदू दिसतील. आपल्या विश्वातील प्रत्येक वस्तू व त्यासंबंधातील घटना यासुद्धा स्क्रीनवर दाखवत असलेल्या एखाद्या त्रिमिति चित्रपटाप्रमाणे असूही शकतील, असे यावरून म्हणता येईल.
अजूनपर्यंत तरी होलोग्राफिक विश्व ही संकल्पना गृहीतकावस्थेतच आहे. काही विशिष्ट स्थितीत ही संकल्पना खरी वाटत असली तरी प्रत्यक्ष प्रयोग करून पुरावे शोधावे लागतील. सिद्धान्ताला बळकटी द्यावे लागेल. वैज्ञानिकांना मात्र पुरावे नक्कीच सापडतील यावर विश्वास आहे.
खरोखरच यासंबंधीची पुरावे सापडल्यास आतापर्यंत आपण सिद्ध करून स्वीकारलेल्या सर्व गोष्टींना आह्वान दिल्यासारखे होईल. जे आपल्या समोर दिसत आहे ती प्रतिमा असून हजारो प्रकाशवर्षे दूर असलेल्या कुठल्या तरी वस्तूवर प्रकाश किरणांचा मारा करून त्यांचे टेलीकास्टिंग केल्यामुळे विश्वाच्या पृष्ठभागावर त्या दिसत आहेत, हे पचनी पडण्यास कठिण आहे. अजूनपर्यंत हे किरण (वा किरणसदृश काही तरी) कुठून येत आहेत व या जगातील वस्तू त्रिमितीत कश्या काय दिसू शकतात हे गूढ वाटत असले तरी आपण 3D चित्रपट नाकारू शकत नाही. त्याचप्रमाणे आपण या होलोग्राफिक विश्व-सिद्धान्तालाही नाकारू शकत नाही.
कदाचित आपल्या आयुष्यात यामुळे काही फरक पडत नसला तरी ‘जगन्मिथ्या’ हा प्रकारच अंगावर शहारे आणणारा असेल!

8, लिली अपार्टमेंटस्, वरदायिनी सहकारी गृहसंस्था,
पाषाण सूस रोड, पाषाण, पुणे 411021