[ सूचनाः १) मनुष्यांबाबत सांस्कृतिक अंग महत्त्वाचे असल्याने ही मांडणी प्राकृतिकतेची पूर्वपीठिका एवढ्या मर्यादित अर्थानेच घ्यावी.
२) या मांडणीतील ज्ञानाचे श्रेय रिचर्ड डॉकिन्स व मॅट रिडली यांचे आहे.] स्वतःच्या प्रती छापल्या जाण्याची परंपरा अव्याहत राखणे हा जनुकांचा स्वभाव आहे. जनुके ज्या जीवाच्या केंद्रस्थानी वास्तव्य करीत असतात त्या जीवाची वर्तने ती प्रवर्तित करत असतात. ही वर्तने अशी असतात की जेणेकरून त्या जीवातली जनुके पुढे चालू राहतील. जीवाची धडपड ही जणू काही जनुकांनी त्याच्यावर सोपवलेल्या कार्यांची पूर्ती करण्यासाठी चालते. जीव ज्या तुंबळ जीवनसंघर्षात सापडलेला असतो (भक्ष्य-भक्षक, यजमान-परोपजीवी, सामाईक भक्ष्यासाठी स्पर्धा, सामाईक भक्षकांपासून वाचण्याची स्पर्धा, नर-नर, मादी-मादी, नर-मादी, पालक पाल्य, भावंडे-भावंडे इत्यादींतील संघर्ष) त्यातील आह्वाने पेलत तो आपले जनुकीय कार्य पार पाडण्यात यशस्वी ठरतो की नाही, यावर त्याच्यातील जनुके पुढे चालू राहतात की नाही हे ठरत असते. यशस्वी ठरणारी वर्तने जेव्हा पुढील पिढ्यांना यशोदायक-वर्तन-प्रवर्तक-जनुके प्राप्त करून देतात तेव्हाच ही वर्तने स्थिरावतात. साहजिकच एकूण वर्तनांमध्ये प्रजननविषयक वर्तनांना कळीचे स्थान प्राप्त झालेले असते.
यात जनुकांनी सोपवलेली कार्ये कोणती? किंवा जनुकप्रवर्तित स्वार्थ कोणते ? १) स्वतः टिकणे, भक्ष्य मिळवणे, भक्ष्यस्थानी न पडणे व आतून हल्ला करणाऱ्या परोपजीवींवर मात करणे, (किमान काही प्रजननसंधी मिळेपर्यंत तरी). २) स्वतःसाठी संख्येने जास्त, किंवा जास्त लाभदायक, अशा प्रजननसंधी मिळविणे. ३) स्व-अपत्यांची संख्या तरी जास्त ठेवणे किंवा संख्येने कमी पण जास्त टिकाऊ अशी स्व-अपत्ये निर्माण करणे. ४) स्व-अपत्यांना ज्याच्याकडून जास्त जोमदार जनुके मिळतील अशाच जोडीदाराला (अन्यलिंगीयाला) प्रजननसंधी देणे. ५) स्व-अपत्य संगोपनासाठी (पोषण, रक्षण इ.) लागणाऱ्या श्रमांत जोडीदाराचा जास्तीत जास्त वाटा प्राप्त करणे. ६) ज्यांना स्वजातीय अन्यलिंगीयांकडून पसंती/प्रजननसंधी मिळेल अशी स्व-अपत्ये निर्माण करणे.
वरील स्वार्थांमधले प्राधान्यक्रम हे प्रस्तुत जीव नर आहे की मादी यानुसार कसकसे भिन्न होतात ते आता पाहू. (द्विलिंगीय व एक-व्यक्ती-एक लिंगीय, हाच प्रजनन प्रकार आपण लक्षात घेऊ. इतर प्रकारची प्रजनने विषयमदिस्तव सोडून देत आहोत).
अंडी विरुद्ध शुक्राणू नर-मादी यातील मूलभूत भेद शरीररचनेवरून किंवा कोणाच्या शरीरात गर्भधारणा होते यावरून करता येत नाही. उदाहरणार्थ सी-हॉर्स या जलचरात मादी आपली अंडी नरशरीरात घालते व तेथेच त्यांचे फलन होते. तो तो जीव कोणत्या स्वरूपाच्या जननपेशी (गॅमेटस) निर्माण करतो यावरूनच त्याचे लिंग ठरते. नर-जननपेशी म्हणजे शुक्राणु व मादी-जननपेशी म्हणजे अंडी. या दोहोंत टोकाची विरोधी स्वरूपे उत्क्रांत झालेली आहेत. (अभिन्नजननपेशी म्हणजे आयसोगॅमेटस्ची उत्क्रांती, परस्परविरोधी स्वरूपाच्या जननपेशींत कशी झाली, हा विषय विस्तारभयास्तव सोडून देत आहोत.) अंडी व शुक्राणू यांच्या स्वरूपांमधील विरोध पुढील कोष्टकात व्यक्त केले आहे.
अंडी १) मोठा आकार (पक्ष्यांत फारच मोठा) २) बीजभांडवल अन्नसाठा आणि अर्धे (मादीनिर्मित) केंद्रक ३) जड व अचल ४) संख्या कमी (मर्यादित) ५) उत्पादनाचा वेग कमी व त्यामुळे (अल्प आयुर्मयदित) स्वतःच्या क्षमतेमुळेच प्रजननसंधी कमी ६) शुक्राणूला प्रवेश देण्या (न देण्या)चे काम अंड्याकडे ७) मादीची दर अंड्यामागील अन्न गुंतवणूक खूपच जास्त. त्यामुळे अपव्ययात मोठा तोटा. शुक्राणू १) अति लहान आकार २) शून्य अन्नसाठा व फक्त अर्धे (नरनिर्मित) केंद्रक ३) हलके व शीघ्रचल ४) संख्या प्रायः अमर्याद ५) उत्पादनाचा वेग प्रचंड त्यामुळे प्रजननसंधीबाबत स्वतःच्या क्षमतेमुळे मर्यादा नाही. ६) अंड्यापर्यंत पोहोचण्याचे काम शुक्राणूंकडे ७) नराची दर शुक्राणूमागील अन्नगुंतवणूक अगदीच नगण्य. त्यामुळे अपव्ययात काहीच तोटा नाही.
त्या त्या प्रजातीत, नर-मादी यांचे संख्याप्रमाण जरी तुल्य असले, तरी अंडी हाच दुर्मिळ व महागडा स्रोत असतो. अंडी अफलित किंवा फलित पण अल्पजीवी ठरणे, यात प्रजनन प्रकल्पाचे मोठे नुकसान असते. याउलट शुक्राणू अफलित, (किंवा फलित पण अल्पजीवी) ठरण्यात काहीच नुकसान नसते. ही असममिती (asymmetry) मादी-पक्ष्यांबाबत फारच जास्त असते, कारण त्यांची अंडी ही त्यांच्या शरीरांचाही बऱ्यांपैकी अंश व्यापण्याइतकी मोठी असतात; शुक्राणूंच्या मानाने तर फारच मोठी. सस्तन प्राण्यात मूळ असममिती जरी तुलनेने कमी असली तरी असममितीची दिशा तीच राहते.
प्रत्येक व्यक्ती-जीवाला आपली एकूण धडपड/यत्नशक्ती कोणत्या कार्यात किती घालायची हे ठरवावे लागते, किंबहुना त्याच्याकडून ठरले जाते! जनुककेंद्री उत्क्रांतिशास्त्रात वर्तनांचे वर्णन करताना वापरलेले अकर्तृक प्रयोग (म्हणजेच पॅसिव्ह व्हॉइसेस) हे वाच्यार्थाने घ्यावेत तर कर्तृक प्रयोग (म्हणजेच अॅक्टिव्ह व्हॉईसेस) हे लक्षणार्थाने घ्यावेत असा नियम आहे. कारण -भाषेत विवरण करणे फारच विस्तृत व जटिल बनते. संक्षेप व सोपेपणासाठी प्रयोजन -भाषा वापरण्याचा प्रघात आहे. असो.
प्रजननसंधी प्राप्त करण्यासाठी किती धडपडायचे व प्रजासंगोपनार्थ किती, यात मादीचा स्वाभाविक कल संगोपनाकडे जास्त व नराचा प्रजननसंधीकडे जास्त असतो. हे या मूळ असममितीमुळे घडते. एखादी वीण वाया जाणे हे मादीला (तिची जनुके पुढे चालवण्याच्या मूलभूत स्वार्थानुसार) फारच महागात जाणार असते. एका दिशेने कल असला की तो पिढी दर पिढी वाढत जाण्याची स्ववर्धक प्रक्रिया घडते. संगोपननिष्ठ माद्या जनुके पुढे चालवण्यात जास्त यशस्वी ठरल्या की ‘तशी’ जनुके वाढून पुढील पिढ्यांतील माद्या जास्त संगोपननिष्ठ बनतात. तसेच जास्त संधींसाठी धडपडणारे नर हे नर म्हणून यशस्वी ठरून त्यांची तशी जनुके निवडली जाऊन नर अधिकाधिक तसे बनतात. अर्थात यावर नर-नर संघर्षाने व नर-मादी संघर्षाने कशी वेसण बसते ते आपण पाहूच. पण जननपेशीच्या स्वरूपामुळेच नर हा सक्रिय-याचक तर मादी ही अक्रिय-अनुमति-दात्री असे बनतात हे निश्चित.
जोडीदारः अडकणारा व सटकणारा माद्यांनासुद्धा, जर नर हा संगोपनात मदत करेलच अशी खात्री असेल, तर माद्यांनासुद्धा (नराप्रमाणे) जास्त संधी शोधायला नको असते असे नाही. पण त्यांना तशी खात्री मिळत नसते. मासे हा याला अपवाद आहे. कारण मादी मासे पाण्याच्या तळात अफलित अंड्यांचे संच (क्लच) घालतात. फलन त्यांच्या शरीराबाहेर होणार असते. नर मासा जर लहरीनुसार शुक्राणू सोडत सुटला तर त्याचा जनुकीय तोटा होतो. शुक्राणु हे द्रवांत गतिमान असतात. एरवी मादीशरीरातील द्रवात त्यांना नेमकी दिशा मिळालेली असते. पण पाण्यात मात्र ते वेगाने सर्व दिशांनी विखरून जात असल्याने ते क्लचपर्यंत पोहोचतील याची शाश्वती अजिबात नसते. याकरिता नर मासा अगोदर घातलेल्या क्लचवर जवळात जवळ जाऊन शुक्राणू सोडण्यास बाध्य असतो. तेवढ्या वेळात मादी गायब झालेली असते! प्रजेला नशिबावर सोडणे ही गोष्ट, ज्या जोडीदाराला ही प्रजा निश्चितपणे आपलीच आहे याची खात्री असेल त्याला, नक्कीच क्लेशकारक असते. हा अडकणारा जोडीदार होय. आपला अन्य जोडीदार अडकणारा आहे याची खात्री असलेला जोडीदार सटकणारा बनतो. म्हणजेच अन्यलिंगीय जोडीदार संगोपनात मदत करेलच याची खात्री, हीच स्वतः अन्यत्र संधी शोधण्याची मुभा ठरते! पाण्यामध्ये ही मुभा मादीला (क्लचेस घालत हिंडण्याची) मिळते व नर अडकणारा जोडीदार ठरतो. पण अन्यत्र असे नसते.
मादी-पक्ष्याची दर एकक अंड्यामागे पालकीय गुंतवणूक अंड्याच्या मोठ्या आकारामुळे खूपच जास्त असते. तसेच फलन हे मादीशरीरात होत असते. अंडी उबवणे व पिल्लांना चारा घालणे यात वेळ व श्रम यांची खूपच गुंतवणक असते. दोन्ही जोडीदारांनी श्रमांत भाग घेतला तरी एकेकाच्या वाट्याला येणारे श्रम प्रचंड असतात. मादीचा संगोपननिष्ठेकडे असणारा स्वाभाविक कल पक्षी-मादीत अधिकच तीव्र झालेला असतो. नर-पक्षी हा मूलतः नर असल्याने त्याचा कल संगोपन-श्रमातून पलायनाकडे व इतर माद्यांच्या अनुराधनाकडे असतोच. अडकणारा जोडीदार बनण्याचा धोका मादी-पक्ष्यांना असतो पण हा धोका त्यांच्या ‘पक्षी’ असल्यामुळे अजिबातच परवडण्यासारखा नसतो. पक्ष्यांच्या बहुतेक प्रजातींत नर-पक्ष्यांच्या जास्त (शक्यतो समानच) सहभागाशिवाय एकट्या मादीच्याने संगोपनकार्य सिद्धीस जाणे जवळ जवळ अशक्य असते. यासाठी नर-पक्ष्याची मूलतः असणारी नर (म्हणजे उनाड) प्रवृत्ती वठणीवर आणून त्यांना जास्तीत जास्त कामाला जुंपणे आवश्यक असते. यासाठी पक्षी माद्यांना कडक धोरण अवलंबिणे भाग असते. (धोरण = जनुकीयरीत्या यशस्वी ठरणारे वर्तन). नरांकडून श्रम करवून घेण्याच्या धोरणाला आपण सद्गृहस्थ निवड धोरण असे नाव देऊ.
सद्गृहस्थ निवड धोरण जननपेशींतील वैधामुळेच नर हा सक्रिय-याचक तर मादी ही अक्रिय-अनुमति-दात्री असते. पक्ष्यांत (व बऱ्याच सस्तन प्राण्यांतसुद्धा) कोणत्या नराला प्रजननसंधी द्यायची याची निवड करण्यावरील नियंत्रण हे मादीकडेच असते. (सस्तन प्राण्यातील काही प्रजातीत हा अधिकार माद्या कसा गमावतात हे आपण नंतर पाहणार आहोत.) सद्गृहस्थ म्हणजे निष्ठाळू व कष्टाळू असा नर! माद्या या शास्त्रज्ञाप्रमाणे प्रयोगशाळेत जनुकीय संरचना तपासू शकत नसतात. त्यांना नराच्या बाह्य वर्तनावरूनच परीक्षा करावी लागते. यासाठी माद्या कोणत्या क्लृप्त्या (अबोध किंवा किंचित सबोध) वापरतात ?
४) प्रियाराधन कालावधी शक्य तितका लांबवणे: यात नराच्या धीर धरण्या(पेशन्स)ची परीक्षा होते. जो नर लवकरच कंटाळून अनुराधनाचा मोहरा अन्यत्र वळवतो तो नापास होतो. प्रियाराधनकाळ प्रदीर्घ असण्यात नरांचाही एक जनुकीय स्वार्थ साधला जातो. कारण “मी परापत्यपोषणात तर अडकत नाही ना?” ही नरांची स्वाभाविक (म्हणजे स्वतःची जनुके पुढे चालवण्याच्या स्वार्थाच्या संदर्भात) चिंता असते. माकडे, सिंह इत्यादींत नर हे इतर नरांची अपत्ये मारून टाकतात. उंदरांमध्ये स्वतःचे व्यक्तिविशिष्ट रसायन सोडण्याची क्षमता असते. याचा गंध मादीने घेतला व तिच्यात अन्य उंदीर-नराचे गर्भ असले तर गर्भपात होतो! यामुळे नरदेखील प्रदीर्घ प्रियाराधनाला सहकार्य देत राहतात. अर्थात मादीच्या अनुमतीविना त्यांचा नाईलाजही असतो.
आन्हिकवजा गोष्टी करवून घेणेः पसंतीस उतरण्यासाठी नराला अशाही काही गोष्टी कराव्या लागतात की ज्यांचा थेटपणे जीवशास्त्रीय उपयोग काहीच नसतो. उदाहरणार्थ दुर्मिळ अशी पिसे किंवा तुरे शोधून आणून त्यांनी घरटे सजवणे! या गोष्टी केवळ अवघड असण्यामुळेच त्यांचा पण म्हणून उपयोग असतो.
नराकडून घरटे बांधून घेणे. ही मात्र फक्त परीक्षा नसून श्रमांची गुंतवणूक अगोदरच पदरात पाडून घेणे आहे.
प्रियाराधनकाळात मादी पिलांची नक्कल करत चाऱ्यासाठी याचना करते व स्वतःला नराकडून चारून घेते. मोठे अंडे बनविण्यासाठीचा (व अंड्यातलाही) अन्नसाठादेखील नराची गुंतवणूक म्हणून वसूल केला जातो. यात टोकाचे उदाहरण म्हणजे कोळी, विंचू यांच्या काही प्रजातीत खुद नरच मादीच्या भक्ष्यस्थानी पडतो. आपली जनुके पुढे चालवण्याचे श्रेय त्याला मरणोत्तर मिळते!
फसवे सद्गृहस्थही असू शकतात : हे म्हणजे प्रियाराधन काळात निष्ठाळू/कष्टाळू पण प्रजननसंधी मिळताच ‘उनाड’पणा सुरू करणारे नर. हा धोका टाळण्यासाटी माद्या, आधीच्या विणीत ज्याने मीलनोत्तर संगोपन-श्रमही निष्ठेने केले, त्याच नराला पुन्हा पसंत करतात. यातून फसव्या सद्गृहस्थांना पहिल्या विणींच्याच (काही) संधी मिळतात. पण पुढील विणींमध्ये खऱ्या सद्गृहस्थांनाच वाव राहतो. यातूनच मुळात एका विणीपुरते असणारे पेअर बाँडिंग हे मोनोगामी कडे सरकते.
आखडूपणा/बेफिकिरी यांतील परवडणारे संतुलन दोन्ही पालकांनी १००% श्रम घेतल्याखेरीज पिले जगणारच नाहीत, ही आदर्श, टोकाची अट आहे. जी प्रजाती परिपूर्ण आदर्श असल्यावाचून टिकणारच नसेल ती वास्तवात टिकेलच कशी? संगोपनात नराच्या श्रमाची आवश्यकता ही गोष्ट असते/नसते अशी टोकाची नसून तिच्या विविध मात्रा (डिग्री) वास्तवात असतात. सद्गृहस्थ निवडीसाठी माद्यांनी पत्करलेला आखडूपणा (कॉयनेस) देखील परिपूर्ण नसतो. मादीसाठी जरी संगोपन जास्त महत्त्वाचे असले तरी तिलाही स्वतःला प्रजननसंधी मिळण्याची गरज असतेच. मादी निवडकर्ती व नर उमेदवार असे जरी असले तरी सगळेच उमेदवार बाद ठरवून ‘पोस्ट रिकामी’ ठेवणेही शक्य नसते! आखडूपणाबाबत अतीच ताणणे कुठले व ढिलाई कुठली याचे नेमके मोजमाप माद्यांना माहीत असण्याचा प्रश्नच नसतो. त्यांच्यात आखडूपणाही कमी/अधिक असतो. आखडूपणा अजिबात नसणारी मादी म्हणजे बेफिकीर मादी असे म्हणू. माद्यांमध्येही स्पर्धा असतेच. या स्पर्धेत बेफिकीर मादीला इतर माद्यांपेक्षा फायदा/झुकते माप मिळणार असते. सद्गृहस्थ म्हणून उत्क्रांत झालेला नर प्रतीक्षा करू शकणारा असतो. पण तीच गोष्ट लवकर मिळाली तर त्याला नको असते असे नव्हे. कारण नर हा मूलतः ‘नर’च असतो! माद्यांतील बेफिकिरीला झुकते माप मिळत गेले की त्यातून बेफिकिरीची जनुके प्रसारित होतील. त्यायोगे नरांतही उनाडपणा ची जनुके प्रसारित झाल्यावाचून राहणार नाहीत. जनुकांद्वारे कल वाढवत नेणाऱ्या प्रक्रिया या जरी स्ववर्धिष्णु (क्युम्युलेटिव्ह) असल्या तरी हमखास उलट्या बाजूने फटका खाणाऱ्याही असतात. जर बेफिकीरीमुळे ओढवलेला एकटीने संगोपन हा भार पेलला नाही तर ती मादी, (पिले मरून) जनुके पुढे पोहोचवण्यात अयशस्वीच ठरते. स्वैरता वाढवणारी प्रक्रिया जशी स्ववर्धिष्णु असते तशी ताळ्यावर आणणारी उलट प्रक्रियादेखील स्ववर्धिष्णूच असते. एकतर ताळ्यावर आणणारी प्रक्रिया सुरू व्हावी लागेल किंवा प्रजाती नष्ट तरी होईल. टिकून राहणाऱ्या प्रजाती ताळ्यावर येऊनच (किंवा ताळ्यावरच राहून) टिकलेल्या असतात. पण ताळ्यावर म्हणजे नेमके काय ? प्रजातीचे निष्ठा/स्वैरता गुणोत्तर हे संगोपनात नराच्या श्रमांच्या आवश्यकतेची मात्रा किती असेल यानुसार स्थिरावेल. यालाच वर्तन वैविध्याचे परवडणारे संतुलन (इव्होल्यूशनरीली स्टेबल स्ट्रॅटेजी) म्हणतात.
निसर्गातला हा द्वंद्वात्मक तोल फक्त प्रजननसंधी याच आघाडीला लागू असतो असे नाही. उदाहरणार्थ नर-नर संघर्षात जर सगळेच जिंकू-किवा-मरू वृत्तीचे नर असतील तर ती प्रजाती नष्ट पावेल. कारण वाचलेले सर्वच बरेच जखमी असतील. सगळेच भुंकू किंवा पळू या वृत्तीचे असतील तर त्यात एखादा जिंकू किंवा मरू शिरला तर त्याला झुकते माप मिळत जाईल. म्हणजे जसे निष्ठा/स्वैरता यांचे प्रमाण स्थिरावते तसे, लढाऊ वृत्तिभिन्नतेचे समुचित प्रमाण स्थिरावते. येथे समुचित चा अर्थ चांगले असा नाही. जेथून कुठल्याही दिशेने ढळल्यास तोटा वाढतो त्या बिंदूत प्रजाती अडकतात. तोटा नसतो असे नव्हे. तो सोसत राहावे लागते.
नरोत्तम निवड धोरण (आकर्षणाधिष्ठित) माशांत प्रायः मादीराज्य व पक्ष्यांत प्रायः समता-राज्य असले तरी सस्तन प्राण्यांत त्यामानाने नरांचे फावते. अन्नाचा जितका सुकाळ, मादी जितकी स्वावलंबी, तितके नर चुकार ! संगोपनात नराचे श्रम न लागण्याने काही (विशेषतः सस्तन प्राण्यांपैकी) प्रजातीतील नरांनी सद्गृहस्थ निवड धोरण पार उधळून लावले आहे. सद्गृहस्थपणाच्या मात्रा कमीअधिक आहेत. माद्यांचा पहिला प्राधान्यक्रम जरी सद्गृहस्थ हा असला तरी जर सद्गृहस्थ उपलब्धच नसले किंवा त्यांचा सद्गृहस्थपणा मात्रेने कमी असला, तर माद्यांचा दुसरा प्राधान्यक्रम डोके वर काढतो. मूळ स्वार्थ-यादीतला स्वार्थ क्र. ४ म्हणजे “ज्या नराकडून स्वअपत्यांसाठी जोमदार जनुके मिळतील अशाच नराला संधी देणे’ हा होय. या स्वार्थानुसार माद्या जे धोरण अवलंबितात त्याला नरोत्तम निवड धोरण असे म्हणू.
येथेही धोरण चा अर्थ स्थिरावणारे वर्तन असाच आहे. म्हणजे असे की मादीला आपाततः आकर्षक वाटणारा नर जर जोमदार जनुके देणारा निघाला, तर तसे आकर्षण वाटणाऱ्या माद्या वाढत जातात व तशी (आकर्षक) वैशिष्ट्ये असणारे नर वाढत जातात आणि किंवा ती आकर्षक वैशिष्ट्येही वृद्धिंगत होत जातात. मॅट रिडली यांनी या प्रकरणाला मोराच्या पिसाऱ्याची कहाणी असे शीर्षक दिले आहे. नरांचे सुशोभीकरण (ऑर्नमेंटलायझेशन) हा नरोत्तम निवड धोरणाचाच परिपाक असतो.
नरांचा विविध-गुणदर्शनाचा कार्यक्रम मधोमध चालू आहे आणि भोवती कोंडाळे करून माद्या तो पहात आहेत, असाही प्रकार (याला श्रशज्ञ म्हणतात) काही प्रजातीत आढळतो. यांतून एखादाच किंवा दोन/तीन नरच निवडले जातात. एखाद्या मादीने (किंवा थोड्याच माद्यांनी) पुढाकार घेऊन नरोत्तम निवडला की इतर माद्या अनुकरण करून त्यालाच निवडतात, असेही आढळून येते. पुढाकार घेणाऱ्या मादीला आकर्षक वाटणारे लक्षण नेहमी खरोखरीच जोमदार जनुके देण्याचे नसेलही. गूज (सोश, हंस) पक्षी-नर गळ्याजवळच्या हवेच्या पिशव्या खूपच फुगवून दाखवतो. यातून जनुकीयदृष्ट्या काहीच मिळणार नसते. म्हणजेच आकर्षकतेचे नियम हे माद्यांमधील अन्यानुकरण प्रवृत्तीमुळे फॅशन म्हणूनही रुळू शकतात. पण माद्यांत अन्यानुकरण वृत्ती का निर्माण होते ? मूल स्वार्थ क्र. ६ येथे लागू होतो (‘अशी स्वअपत्ये निर्माण करणे की ज्यांना स्वजातीय अन्यलिंगीयांकडून पसंती मिळेल.”). नातवंडे मिळणे यात जनुकीय स्वार्थ साधला गेल्याची पक्की खूण असते. एखाद्या मादीला व्यक्तिशः कोणते वैशिष्ट्य आकर्षक वाटते यापेक्षा सामान्यतः इतर माद्या कोणते लक्षण निवडतात यांचा दबाव त्या मादीवर असतो. हा दबाव तिच्या पुत्रांना माद्या मिळाव्यात, या चिंते मुळे असतो. याला सेक्सी सन आर्म्युमेंट म्हटले जाते.
नरांचे सुशोभीकरण हे माद्या मिळण्याच्या दृष्टीने जरी सोयीचे असले तरी नराच्या आत्मरक्षणाच्या दृष्टीने धोक्याचेच ठरू शकते. गुंताड्याची शिंगे असणारे सांबर लक्षात घेऊ. लढण्यासाठी टणक व टोकदार अशी दोनच शिंगे पुरेशी असतात. डोक्यावर शिंगाचा पसारा वागवत पळून जाताना झाडात अडकून हा सांबर भक्ष्यस्थानी पडण्याचीच शक्यता अधिक. सुशोभीकरण फारच अडचणीचे ठरून प्रजाती नष्टही झाल्या आहेत. नराला सुशोभीकरणाची अडचण वा भार होणे याला एनकम्बरन्स म्हणतात. एनकम्बरन्स हा जर प्रत्यक्षात घात करण्याइतका जास्त नसेल, तर तोच जोमदार जनुकांचे लक्षण ठरू शकतो. एनकम्बरन्स असूनही हा नर, भक्षकांपासून वाचला, हाच त्याच्या जोमदारपणाचा पुरावा नव्हे काय ? लांब शेपटीचे आकर्षण हे असेच आहे. शास्त्राभ्यासकांनी प्लास्टिकची खोटी लांब शेपूट चिकटवली तरी तो नर निवडला जातो!
माद्यांना जास्त वयाच्या नराचे आकर्षण असल्याचे आढळते. याचे कारण असे की सामान्यतः आपली जनुके आपल्याला तारकच असली तरी काही मारकही (लीथल व सेमीलीथल) असतात. अल्पवयात जागृत होणारी मारक जनुके जास्त वयाच्या नरात नाहीत अशी खात्री तो इतक्या वयापर्यंत टिकला, यात अनुस्यूत असते. या वृत्तीतून प्रजातींचे आयुर्मानही वाढत जाते.
आकर्षण कोणतेही असो, नरोत्तम निवड धोरणात थोडेच नर निवडले जातात व बाकीचे वंचित राहतात. नर हा बऱ्याच माद्यांना संधी देऊ शकल्याने बहुगामित्व (पॉलिगेमी) प्रस्थापित होऊ लागते.
पराक्रमी नरोत्तमः माद्यांची आत्मघातकी निवड माद्यांचे एकाच/निवडक नरांकडे बहुगामित्व वाढल्याने बरेच नर वंचित राहतात. वंचितता टाळण्यासाठी अंशतः सद्गृहस्थ बनणे हा पर्याय काहीसा यशस्वी ठरतोदेखील, पण वंचितता प्रधान राहिल्याने नर-नर संघर्ष वाढणे अटळ होते. यामुळे नुसती आकर्षकता पुरेशी राहात नाही. जोमदार जनुके चा अर्थ भक्षकांपासून वाचणे व आतून हल्ला करणाऱ्या परोपजीवांपासून वाचणे, एवढाच उरत नाही. आता स्वजातीतील इतर नरांपासून वाचणे हा प्रश्नदेखील उभा ठाकलेला असतो.
बहुगामी प्रजातीत निवडलेल्या नराचे स्थान टिकवण्यासाठी त्याला इतर नरांना पिटाळून लावणे, मारून टाकणे किंवा मारामारीत लोळवणे आवश्यक बनते. यातून आक्रमकतेची व बलदंडतेची जनुके स्थिरावू लागतात. उदाहरणार्थ एलेफंट सील या प्रजातीत नराचे वजन हे मादीच्या तिप्पट बनले आहे.
आकर्षणाचा मोहरा बलदंडतेकडे वळविण्याद्वारे माद्या त्यांचे ‘निवडकर्ती’ हे स्थान स्वतःहून घालवून बसतात. कारण पराक्रमी नरोत्तम आपले बल इतर नरांना पिटाळून लावण्यापुरते न वापरता माद्यांना वठणीवर आणण्यासाठीही वापरू लागतात. अशा ‘बलोपासक’ प्रजातीत पराक्रमी नरोत्तम हा टोळीपती व टोळीपिता बनतो व पॉलिगेमीखेरीज पॅट्रिआर्की देखील प्रस्थापित होते.
पितृराज्य प्रस्थापित झालेल्या प्रजातीमध्ये, जो नर राजेपद बळकावील (कमिंग टू प्राइड), त्या नराचा अनुनय करण्यात माद्यांचा जनुकीय स्वार्थ गुंतला जातो. माद्या स्वतःहून पदच्युत राजापासूनचे गर्भ पाडून नव्या राजाच्या स्वागतास, वेळ न दवडता, सज्ज होतात.
अर्थात बलिष्ठता हा एकच गुण प्राण्याच्या एकूण स्वार्थाला कधीच पुरेसा नसतो. इतर बाबतीत जोमदार (उदा. आरोग्यवर्धक) जनुके ही बलिष्ठेतर अशा नरांतही असू शकतात. बलिष्ठेतर अशा सर्वच नरांना संधी नाकारण्याने जनुकीय अपव्ययही होतो. याचा उलट फटका बसून ताळ्यावर आणणारी प्रक्रिया सुरू होते. याही बाबतीत ती ती प्रजाती टोकाच्या मक्तेदारीकडून काहीशा उदारतेकडे सरकते. यामुळे निवडलेल्या नरांची संख्या काहीशी वाढते. राज्यकर्त्या नरांमध्ये थोड्या का होईना, पण इतर नरांबाबत सहिष्णुताही वाढते. नर-नर संघर्षातील नुकसानाचे प्रमाण व बलेतर जनुकांचे महत्त्व या घटकांच्या मात्रेनुसार वंचित/अवंचित नरांचे गुणोत्तर वाढते. यालाच रोझनेबल ऑपॉर्म्युनिटी रेशो म्हणतात.
संगोपननिष्ठा/आकर्षकता/बलिष्ठता या गोष्टी आपण जरी वेगळ्या काढून पाहिल्या असल्या तरी प्रत्यक्षात त्या त्या प्रजातीत तीन्हींचे स्थिरतम मिश्रणच साधले गेलेले असते.
प्रोग्रम्ड टु बी सेल्फ-प्रोग्रमेबल वरील मांडणी मनुष्याबाबत थेटपणे लागू करता येणार नाही. मनुष्याचे सांस्कृतिक अंग हे प्राकृतिक अंगापासून बऱ्यापैकी स्वायत्त बनलेले आहे. एकूणच जीवनसंघर्षातले सर्व पक्ष एकमेकांवर भरपूर कुरघोड्या करीत असतात. आवश्यक वर्तनप्रकारांची व्यामिश्रता व जटिलता जशी वाढते जाते तशी जनुकांना अधिकाधिक प्रमाणात मज्जासंस्था विकसित करावी लागते. यातून जीवांच्या अबोध सचेतनतेचा सबोध सचेतनतेकडे विकास होत गेलेला आहे. मनुष्याच्या उदयानंतर उत्क्रांतीच्या घड्याळासोबत इतिहासाचे घड्याळही सुरू झालेले आहे. इतिहासाचे घड्याळ उत्क्रांतीपेक्षा वेगवान आहे. कारण अबोधपणे निखळ संतुलनातून चालणाऱ्या उत्क्रांतीत शिरणे ही क्रिया मरूनच करता येते. अरिष्टात सापडलेल्या प्रजातीला यदृच्छया नेमके नवघटन (म्यूटेशन) लाभले नाही तर तिला नष्टच व्हावे लागते. अनेक व्यक्ती-जीव मरूनच तोल साधलेले व्यक्ती-जीव उरतात व अनेक प्रजाती मरूनच तोल साधलेल्या प्रजातीही उरतात. माणसांना मात्र चुकांपासून शिकण्यासाठी, चूक-प्रवर्तक-जनुक एकूण जनुकसंचातून नष्ट होईपर्यंत, थांबावे लागत नाही.
मज्जासंस्था निर्माण करण्याद्वारे जनुकांनी जीव-प्रचालनावरील त्यांची थेट पकड ढिली केलेली आहे. मनुष्याचे वर्णन प्रोग्रॅम्ड टु बी सेल्फ-प्रोग्रॅमेबल असे केले की विज्ञानाचे कारणमय जग व आपले संकल्पमय जग या दोन्हीत तत्त्वतः सह-अस्तित्व-शक्यता (कंपॅटिबिलिटी) राहते. जनुककेंद्री उत्क्रांतिशास्त्र म्हणजे जनुक-नियतिवाद नव्हे. जोपासिताद्वारे सहजातता (नेचर व्हाया नर्चर) हे शीर्षक या दृष्टीने बोलके आहे. प्रश्न प्रकृतीबरोबर वाहत जाण्याचा नसून प्रकृतीबाबतच्या जाणतेपणाने ती ओलांडण्याचा आहे.
मनुष्यातील नर-मादींची हंटर-गॅदरर (पुरुषांनी लांब जाऊन शिकार करणे व स्त्रियांनी वास्तव्यस्थानाच्या आसपास वनस्पतीज अन्न जमवणे) कालखंडात झालेली जनुकीय जडण-घडण, शेतीच्या शोधानंतर लढाईत जिंकलेल्यांनी हरलेल्यांना गुलाम करणे शक्य झाल्याने आलेली बहुगामी पितृसत्ताकता व आधुनिकतेच्या उदयाबरोबर बदललेली परिस्थिती हा एक मोठाच अभ्यास आहे. वरील मांडणी ही मनुष्याच्या कथेची नसून त्याच्या प्राकृतिक पूर्वपीठिकेची आहे. ही तेव्हढीच घ्यावी व थेटपणाने स्त्री-पुरुषांना लावू नये.
मनुष्यावर जनुकीय दबाव नसतात असे नाही, पण हे दबाव मूळ स्वरूपात व्यक्त न होता सांस्कृतिकरीत्या बदललेल्या भावार्थांनी व्यक्त होतात. उदाहरणार्थ नरांकडे जशी निवड येते तशी ते शक्यतो सुप्रज मादी निवडतात. त्यातून यौवनाचे आकर्षण निर्माण होते. ज्याला आपण सौंदर्याचे आकर्षण म्हणतो ते मूळ जीवशास्त्रीय पातळीवर यौवनाचे आकर्षण असते. अशी अर्थांतरे बरीच शोधता येतात. पण जीवोर्मीची विषयांतरे जाणिवेने करता येतात. हाच संकल्पस्वातंत्र्याचा आधार आहे. २, स्नेह क्लासिक्स्, ७/१ एरंडवणे, पाडळे पॅलेस समोरील रस्ता, पुणे ४११ ००४