मासिक संग्रह: जून, १९९७

या प्रश्नाचे उत्तर ‘मी आस्तिक नाही म्हणून’ या चार शब्दांत देणे शक्य आहे हा विचार बाजूला सारला तरी मी जन्मतःच नास्तिक नव्हतो. कोणतीही व्यक्ती तिला थोडेफार कळायला लागल्यावर तिच्या अवतीभवतीच्या वातावरणानुसार, उदा. घरातील संस्कार, शाळेतील शिक्षण, ती व्यक्ती वावरत असलेल्या समाजाचा सर्वसाधारण विचार, इत्यादि कारणांमुळे आस्तिक किंवा नास्तिक बनत असते. संपादकांनी सुचविलेला विषय फक्त ईश्वराचे अस्तित्व किंवा नास्तित्व या संबंधात आहे असे मी समजतो. लहानपणी घरी दारी देव, देव. शाळेतील पाठ्यपुस्तकातही देव,देव.
(१) पाहूं जातां एक देव, तेणें निर्मीयले सर्व
पृथ्वी, चंद्र, सूर्य, तारे, सर्व त्याचींच लेकुरें।
अन्नपाणी तोचि देतो, प्रेमें सर्वा सांभाळीतो
चित्तीं धरी जो हे बोल, त्याचे कल्याण होईल।।
(२) कारे नाठवीसी कृपाळू देवासी
पोषितो जगासी एकलाची
(३) देवाजीने करुणा केली.

मी आस्तिक आहे का नास्तिक आहे, याबद्दल निश्चितपणे काही सांगायला मी कचरतो. माझी हिंमत होत नाही. तरीपण, पुढील कारणांस्तव मी मला स्वतःला ‘आस्तिक’ म्हणणेच योग्य ठरेल.
‘मी आहे’ म्हणजे, माझा देह आहे व ह्या देहात ‘देह नसलेली’ एक शक्ती आहे, म्हणजेच देहात आत्मा आहे.
देह ही जड वस्तू आहे. आत्म्याशिवाय देह ही जड वस्तू नाश पावते. Matter is indestructible हा नियम मान्य करूनच ‘नाश’ हा शब्द मी वापरला आहे.
आत्मा ही चेतक शक्ती आहे. पण ती शक्ती स्वतंत्रपणे दिसत नाही. भासत नाही.

आजच्या सुधारकातील हुसेन साहेबांच्या चित्राविषयीच्या लेखासंबंधी प्रतिक्रिया व्यक्त करणारे लोकेश शेवडे यांचे पत्र एप्रिल १९९७ च्या अंकात प्रसिद्ध झालेले आहे. पत्रातील आमच्या दृष्टीने महत्त्वाचा ठरणारा मुद्दा म्हणजे लेखनशैली. स्वभावाने आम्ही उद्दाम किंवा बेरड नसून खिलाडी वृत्तीने टीकाकाराचेही महत्त्व मान्य करण्याची आमची वृत्ती आहे. प्रा. के. रा. जोशी यांनीआमच्या विचारांसंबंधी वेळोवेळी उपहास केला आहे. त्यांचा तो अधिकारही मान्य आहे. आमची मते अंतिम सत्य आहेत असा आमचा आग्रह नाही. के. रा. जोशी म्हणतात त्याप्रमाणे भड़क भाषाशैली, बेदरकार विवेचन यासाठी वापरले जाते की परंपरावादी थोडे हलतील.

परंपरा, रूढी आणि आधुनिकता या विषयावरील माझ्या भाषणाचा वृत्तांत आणि त्यावरील प्रा.प्र.ब.कुलकर्णी यांचे आक्षेप ‘आजचा सुधारक’च्या एप्रिल महिन्याच्या अंकात प्रसिद्ध झाले आहेत. त्यापूर्वीच्या म्हणजे मार्च महिन्याच्या अंकात, त्याच परिसंवादातील प्रा.कुलकर्णी यांचे भाषण प्रसिद्ध झाले आहे. प्रा.कुलकर्णी यांच्या अनुग्रहामुळे हे दोन्ही अंक मी वाचू शकलो. मी प्रा.कुलकर्णी यांचा आभारी आहे.

मी हे प्रारंभीच मान्य करतो की, प्रा.कुलकर्णी यांच्यासारख्या विद्वान आणि विचक्षण श्रोत्याला मी माझे म्हणणे नीट समजावून सांगू शकलो नाही, हे माझ्याच प्रतिपादनाचे न्यून आहे. मी भाषण लिहून आणलेले नव्हते. पूर्वी झालेल्या माझ्या भाषणांचा परामर्श, परिपाटीप्रमाणे मी अध्यक्षीय भाषणात घेतला.

जग आता एकविसाव्या शतकाकडे वाटचाल करीत आहे. या जगातील मानवी समाजाचे दोन वर्ग पुरुष आणि स्त्री. या दोन्ही वर्गाच्या सर्वांगीण विकासासाठी समाजात त्यांचे स्थान, प्रतिष्ठा, त्यांना मिळणाच्या संधी यात समानता असावी, हे तत्त्व मान्य होत आहे. या दृष्टीनेच आतापर्यंत जो वर्ग कनिष्ठ, हीन म्हणून शोषित, मागासलेला राहिला त्या स्त्रीवर्गाला, मुलींना योग्य दर्जा मिळावा, माणुसकीची वागणूक मिळावी आणि कुटुंब, समाज, राष्ट्र उभारणीत त्यांचा सक्रिय सहभाग असावा या दृष्टीने राष्ट्रीय, आंतरराष्ट्रीय कक्षावर बरीच जागृती करण्याचे प्रयत्न होत आहेत. १९७५ ते १९८५ हे महिला दशक साजरे झाले.

दिल्लीमध्ये पावणेदोन लक्ष वस्तीची एक वसाहत स्थापलेली होती. त्यात भारतामधील सर्व राज्यांतील पोटापाण्यासाठी तेथे गेलेले लोक राहत होते. हे लोक मोलमजुरी करणारे, किंवा निश्चित स्वरूपाचे मासिक उत्पन्न असलेले असे नव्हते. त्यांचा एक सर्वसमावेशी गुण म्हणजे गरिबी. त्यातल्या प्रत्येक कुटुंबाला शासनाकडून ५ यार्ड x ५ यार्ड असा जमिनीचा तुकडा मिळालेला होता. त्यावर घर बांधण्यासाठी दोन हजार रुपये कर्ज मिळालेले होते. ज्याचे त्याने आपल्या कुवतीने घर उभे करावयाचे होते. ह्या वसाहतीला वैद्यकीय सुविधा देणारे सात दवाखाने होते. अर्थात त्यांच्या कामाच्या वेळा मजूर वर्गाला सोयीच्या नव्हत्या.

(१)संगणक माझ्या मेंदूसारखा, बुद्धीसारखा आहे का?
काही बाबतीत तरी असावा. त्याला काही प्रकारची स्मरणशक्ती असते. ज्या गोष्टी तो ‘लक्षात ठेवतो त्यांना काही क्रमाने मांडणेही संगणकाला जमते. अशा क्रमांचे ढोबळ अर्थही तो लावू शकतो. उदाहरणार्थ, जर संगणकात वेगवेगळ्या माणसांची वये आणि वजने नोंदली, तर तोवयानुसार नोंदी करून प्रत्येक वयाच्या माणसांची सरासरी वजने काढू शकतो, ती क्रमाने मांडू शकतो, आणि वयानुसार (सरासरीने) वजन कसे बदलत जाते याचे गणिती समीकरणही शोधू शकतो – हे सारे मीही करू शकतो. मात्र –
मला वय हे मूळ’ व वजन हे त्यावर अवलंबून’ हे सुचते.

गेली कमीत कमी दहा वर्षे स्त्रीमुक्तीची चळवळ आपल्या देशात चालू आहे. पण स्त्रीमुक्तीविषयी, किंवा असे म्हणू या की त्या विषयाच्या व्याप्तीविषयी, आपणा बहुतेकांच्या मनांत संदिग्धता आहे. आपल्या स्त्रीमुक्तिविषयीच्या कल्पना अद्याप धूसर किंवा अस्पष्ट आहेत. बहुतेक सर्वांच्याच कल्पनेची धाव स्त्रीमुक्ती म्हणजे पुरुषांनी स्त्रियांना घरकामात मदत करून त्यांची ढोरमेहनत कमी करावी आणि त्यांना आजच्यापेक्षा जास्त मानाने वागवावे ह्यापलिकडे जात नाही. (वरच्या समजाला मदत म्हणून काही ज्येष्ठ समंजस स्त्रिया स्त्रीपुरुषसंबंधामध्ये पुरुष बेजबाबदारीने वागतात, पण त्यांची बरोबरी करावयाची म्हणून स्त्रियांनी पुरुषांसारखे बेजबाबदारीने वागू नये; आपले शील सांभाळावे असे सांगतात.)

प्लेटोचा Republic हा ग्रंथ न्याय या विषयावर आजपर्यंत लिहिल्या गेलेल्या ग्रंथांपैकी सर्वांत काळजीपूर्वक आणि तपशीलवार लिहिलेला ग्रंथ आहे. त्यात न्यायाविषयीच्या अनेक मतांचे परीक्षण आले असून, ते अशा थाटात केले गेले आहे की त्यात प्लेटोने त्याला माहीत असलेल्या सर्व उपपत्तींचा समावेश केला आहे असे वाटावे. … परंतु अस्तित्वात असलेल्या उपपत्तींची चर्चा आणि चिकित्सा करताना न्याय म्हणजे कायद्यासमोर समानता ह्या मताचा तो कोठेही उल्लेख करीत नाही. याची दोन स्पष्टीकरणे शक्य आहेत. एक तर त्याचे त्या उपपत्तीकडे दुर्लक्ष झाले, किंवा त्याने ती मुद्दाम टाळली.